Latince Adı : Cucumis Sativus L.
Bölüm : Spermatophyta
Alt Bölüm : Angiosperma
Sınıf : Dicotyledoneae
Takım : Cucurbitaceae (cucurbitales)
Familyası : Cucurbitaceae
Anavatanı : Hindistan
Kromozom Sayısı: 2n=24
Hıyarın Botanik Özellikleri
1- Hıyarın kök yapısı
Hıyarın kökü zayıf ve dağılımı yüzeyseldir. Ana kök kazık köktür. Daha sonra ana kök üzerinden kazık kökler çıkar. Yüzlek olduğundan dolayı sökümü kolaydır. Kökler toprakta 80-100 cm yanlara ve 40-100 cm derinliğe inebilmektedir.
Sera koşullarında sonbahar aylarında 20-30 cm, ilkbahar aylarında ise 30-50 cm yanlara dağılabilmektedir.
Serada toprak sıcaklığının azalması, toprağın ağır killi olması, fazla su tutması ve havasız kalması durumuna göre derinlik 10-30 cm'dir. Daha kötü koşullarda kökler toprak üstüne çıkabilir.
2- Hıyar Bitkisinde Gövde, Dallar ve Yapraklar
Hıyar bitkisin gövdesi sert, köşeli, hafif tüylü, dik büyümeyen, sarılma ve tırmanma özelliğine sahiptir (sülüklerle). Boğum ve boğum araları vardır. Boğumlarda yapraklar ve sülükler bulunur. Yaprak koltuklarından yan dallar ve çiçekler çıkar.
Hıyar bitkisin yaprakları gövde üzerinde spiral şekilde sıralanır, basit yaprak formunda, 3-5 loblu yada köşelidir. Yaprak üst yüzü düz ve parlak alt yüzü dalgalı, mat ve tüylüdür. Bazıları dikenlidir. Uzun olan yaprak sapı olukludur. Sap üzerinde de tüyler ve dikenler olur.
Sülükler gövde üzerindeki koltuklardan çıkarlar ve çatallanmayan sade görünüşlüdür. Sülükler botanik olarak dumura uğramış yapraklardan oluşur.
3- Hıyar Bitkisinin Çiçek Yapısı
Çiçekler genellikle tek evciklidir. (monoecious)
Bir bitki üzerinden ayrı yaprak koltuklarından tek veya salkım şeklinde oluşur. Dişi çiçeğe bakıldığında sap, 5 taç yaprak, 5 çanak yaprak, 3 karpelli yumurtalık, 5 adet dumura uğramış erkek organ kalıntısı ve dişicik tepesi bulunur.
Erkek çiçeğe bakıldığında çiçek sapı, çiçek tablası, 5 çanak yaprak, 5 adet taç yaprak, 5 adet erkek organ ve 1 dumura uğramış dişi organ kalıntısı (ikişerli iki grup bir tek durumda) bulunur.
Çiçekte erkek organ bulunuyorsa erkek çiçek
Çiçekte dişi organ bulunuyorsa dişi çiçek
Monoesious Haricindeki Çiçek Durumları;
Andromonoecious
Gynmonoecious
Trimonoecious
Gynoecious
Hıyarda yabancı döllenme görülür. (normal çeşitlerde Partonekarpik te böyle değildir.
Tozlaşmayı arılar ve böcekler yapar.
Standart çeşitlerde erkek çiçek dişi çiçek oranı 24/1'dir.
Erkek çiçekten daha uzun yaşayan dişi çiçeklerin ömrü 40 saat civarındadır. Döllenme sabah ve akşam saatlerinde olur. Yüksek sıcaklık uzun gün erkek, düşük sıcaklık ve kısa gün dişi çiçek oluşumunu artırır.
4- Hıyar Bitkisinin Meyveleri
Meyvesi üzümsüdür. 100 gramda kalori 12 gramdır. % 97 su içerir. Çekirdekli veya partonekarpik çeşitlerde olduğu gibi çekirdeksiz olabilir. Bir dişi çiçek döllendikten 5-10 gün sonra meyveler yeşil renkte hasat olgunluğuna gelir. İlk çıkan meyve tohum olarak alınır. Tohum elde etmek istenirse meyve uzun süre bitki üzerinde bırakılmalıdır. Tohum ekildikten 45 gün sonra meyve alınır.
5- Hıyar Bitkisinin Tohum Yapısı
Hıyar tohumları uzun elips şeklindedir. Normal tohumlar 7-16 mm. uzunlukta 3-6 mm. genişlikte ve 2-3 mm. kalınlıktadır. Renkleri beyaz, sütlü kahve rengi, kremdir. 1 gramda 25-38 bazen de 50 adet tohum bulunur. Tohumlar çimlenme güçlerini 5-6 yıl kadar koruyabilirler.
Hıyar Bitkisinin Ekolojik İstekleri
Sıcaklık
- Hıyar tohumları 12°C sıcaklıkta çimlenmeye başlamaktadır. Ancak optimum çimlenme için toprak sıcaklığı 20-22°C, hava sıcaklığı da 22-24°C' ler arasında olmalıdır. Fide yetiştirme döneminde ise toprak sıcaklığının 18-20°C arasında olması ve 15°C'nin altına düşmemesi gerekiyor.
- Bunun altındaki sıcaklıklarda kök gelişmesi zayıf olmaktadır. 25°C'nin üzerindeki sıcaklıklarda bitki gelişmesi olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu dönemdeki hava sıcaklığı gündüzleri 20-24°C, geceleri 18-20 °C arasında olmalıdır.
- Hıyarda gece gündüz sıcaklık farkının fide yetiştirme döneminde fazla olması ve bu koşullarda bitkinin uzun süre bırakılması dişi çiçek oluşumunu artırmaktadır.
- Serada yetiştiricilik yapıldığı dönemlerde kısa günlerde gece 16-19°C, gündüz 23-26°C, uzun günde ise gece 18-20 °C, gündüz 26-30°C en uygun sıcaklıklardır.
- İyi bir gelişme ve verim için gece sıcaklıklarının gündüz sıcaklıklarına göre en az 2-4°C ideal olarak 4-6°C daha düşük olması gerekir.
- Hava sıcaklığının 0,5-5°C' ye düşmesi durumunda üşüme zararı görüldüğü gibi sıcaklığın 30-35°C'nin üzerinde uzun süre seyretmesi halinde gelişmede durgunluklar ve meyve zararlanmaları görülür.
- Hıyarda yüksek sıcaklık ve uzun gün koşulları erkek çiçek oluşumunu, düşük sıcaklık ve kısa gün koşulları dişi çiçek oluşumunu artırmaktadır.
Hıyar bitkisinin ışık isteği yüksek olmakla birlikte domates kadar değildir. Hıyar bitkisi hem ışık azlığından hem de fazla ışık şiddetinden olumsuz yönde etkilenmektedir. Hıyar bitkisinin optimum ışık isteği 15.000 lüx ve ışıklanma süresi 14 saattir. Seralarda ışık ve sıcaklık ilişkileri iyi takip edilerek ışığın az olduğu zamanlarda sıcaklık düşürülmelidir. Sıcaklığın çok yüksek olduğu zamanlar özellikle öğle saatlerinde gölgeleme yapılmalıdır.
Su ve Nem
Hıyarda kökler tarafından suyun yavaş alınmasına karşılık yaprakların su sarfiyatı yüksektir. Ortam koşullarının iyi ayarlanmadığı zamanlarda bu durum bitkide dengesizlikler oluşturmaktadır. Sera ortamındaki yeterli nem oranı yaprakların su kaybını önleyici etkiye sahiptir.
Yapraklar tarafından kaybedilen ve bitki kökleri tarafından alınan su dengesini sağlayabilmek için hava neminin %60-80, toprak neminin de%50-70 arasında olması gerekir.
Bitkilerin su kaybı aşırı sulamalarla giderilememektedir. Sera hava neminin çok düşük olması, toprağın havalanma durumunun iyi olmaması durumlarında toprakta yeterli miktarda bulunan su kökler tarafından alınamamaktadır.
Yüksek ışık ve sıcaklık koşullarında hıyar bitkisi m² ' den günde 2,5-4 litre su kaldırmaktadır. Harcanan bu suyun dengeli bir şekilde verilmesi gerekmektedir. Damla sulama yöntemi bu açıdan çok uygundur.
Toprak
Hıyar bitkisi toprak açısından seçici bir bitkidir. Drenajı iyi eriyebilir, tuz seviyesi düşük, hastalık ve zararlılardan temizlenmiş toprakları tercih eder. Kumlu, hafif ve organik maddece zengin topraklar yetiştiricilik açısından idealdir.
Yetiştiriciliğin başında yaptırılacak toprak analiz sonuçlarına dayanılarak ihtiyaç duyulan organik ve inorganik gübreler toprağa verilmelidir.
Seralarda Hıyar Yetiştirme Tekniği
1. Çeşit Seçimi
Seralarımızda dere ve Çengelköy gibi yerli çeşitlerle başlayan hıyar yetiştiriciliği günümüzde tozlaşma ve döllenme sorunu olmayan Partonekarp F1 hibrit çeşitlerle sürdürülmektedir.
Seralarda bütün bir yıl boyunca devam eden yetiştiricilikte, farklı dönemlerde değişik çeşitlerin daha uygun olduğu görülmektedir. Genel olarak serada kullanılacak hıyar çeşitlerinde düşük veya yüksek sıcaklıklarda kuvvetli büyüme özelliğine sahip tamamı dişi çiçekli partonekarp, verimli, acılaşmayan, erkenci, hastalık ve zararlılara dayanıklı olma özellikleri seçimde tercih nedenleridir. Diğer taraftan pazar istekleri de bu konuda önemlidir.
2. Fide Yetiştirilmesi
Seralarda yapılan hıyar yetiştiriciliğinde, sera alanını uzun süre işgal etmemek ve bakım giderlerini azaltmak amacıyla sera toprağına doğrudan tohum ekimi yapılmaz. Fide yetiştirme seralarında büyütülen fideler daha sonra esas yerlerine alınır.
Başarılı bir üretim için sağlıklı fideye ihtiyaç bulunmaktadır. Bu amaçla tohum ekimi harcının hazırlanması büyük önem taşımaktadır. Harç hazırlığında iyi yanmış ahır gübresi, bahçe veya orman toprağı ve dere kumundan yararlanılır.
2 kısım çiftlik gübresi + 2 kısım orman toprağı, 1 kısım dere kumu veya 4 kısım çiftlik gübresi + 2 kısım bahçe toprağı + 1 kısım dere kumundan hazırlanan karışımlar yaygın şekilde kullanılmaktadır.
Ancak hazırlanan harç karışımının kullanılmadan önce dezenfeksiyonu mutlaka yapılmalıdır. Son yıllarda masraflı gibi görünse de fide harcı olarak torf kullanımı artmıştır.
3- Tohum Ekimi
Tohum ekim zamanı, bölgelere ve üretim dönemlerine göre değişmekle birlikte tek ürün yetiştiriciliğinde ekim ayının son haftasında, sonbahar üretiminde 15 ağustos-15 eylül arası, ilkbahar üretiminde ocak ayının ilk haftasında yapılmaktadır.
Fide yetiştiriciliğinde 12x15 cm'lik plastik torba veya saksılar kullanılır. Hazırlanan ve dezenfekte edilen harç torba veya saksıya tam olarak doldurulmaz. Tohumlar çimlenip kotilodon yapraklar çıktıktan sonra uzayan hypokotili örtecek şekilde harç ilavesine izin verecek biçimde boşluk bırakılır.
İlkbahar ve tek mahsul yetiştiriciliğinde ekilen tohumların hızlı ve aynı anda sürmelerini sağlamak için tohumların çatlatılmaları gerekir. Bu amaçla tohumlar 25-30°C'lik ılık su da 3-4 saat ıslatılıp bir bez içine alınır ve 25-30°C sıcaklığa sahip bir ortamda 24 saate yakın bekletilir. Çimlenme başlayıp kökçükler 0,5 cm kadar uzadığında hemen ekimleri yapılır. Tohum ekiminde her saksıya bir adet tohum konur ve üzeri 0,5-1 cm kalınlığında harçla örtülür. Can suyu verildikten sonra torba veya saksıların üzeri bir plastik örtü ile örtülerek çimlenmeleri teşvik edilir. Fideler çıkmaya başlayınca örtü kaldırılır. Tohumların çimlenmesi sırasında ortam sıcaklığı 25°C'de tutulurken yaprakların oluşmasıyla birlikte sıcaklık 20-22°C arasında düşürülür.
Kotilodon yaprakların geliştiği dönemde sağlıklı kotilodon yaprağa sahip olmayan bitkiler atılır. Gerçek yaprakların gelişmesiyle birlikte bitkilerin yaprakları birbirine değmeyecek şekilde aralama yapılır.
Aşılı Hıyar Fidesi Eldesi: Hıyarda Fusarium hastalığına karşı tam olarak dayanıklı bir çeşidin bulunmaması nedeni ile aşılı fide önemini korumaktadır. Aşılamada anaç bitki olarak Cucurbita Ficifolia (İncir yapraklı kabak) kullanılır. Anaç üzerine istenilen bir kültür formu kalem olarak aşılanır. Aşılama İşlemi dilcikli İngiliz aşısı şeklinde yapılır.
Yetiştiricilikte aşılı fide kullanıldığında bitkilerin mutlaka askıya alınmaları gerekir. Yerde sürünen şekilde yetiştirildiğinde gövdenin yapraklarla temas ettiği kısımlarda kökler oluşacağından anacın önemi kalmayacaktır.
Dikim
Taban gübresi ve çiftlik gübresi verilir, toprak işlenir, serada ise sterilizasyon yapılır. Masura ve karıklara dikilir. Tek ve çift sıra dikilir. Tek sırada 40-50 cm ara bırakılır, çift sarada ise 100 cm sıra arası bırakılır. Sonbahar ve ilkbahar dönemlerinde 40 cm aralar olmalıdır. Dekarda 2000-3000 bitki yetişir. Dikimden sonra can suyu verilir. Askıya alınır. Bitki sıraları kuzey-güney yönünde dikilir.
Askıya Alma
Bitkilerin ışıklandırma durumlarını iyileştirmek, bakım işlerini kolaylaştırmak, hastalık ve zararlıların kontrolünü sağlamak, bitkiler arasındaki hava hareketlerini kolaylaştırmak sonuçta verimle birlikte kaliteyi artırmak amacıyla bitkileri askıya almak gerekmektedir.
Askıya almak amacıyla bitki sıralarına paralel olarak 2 metre yukarıdan çekilen tellerden bitki diplerine ipler sarkıtılmaktadır. Bitkinin tutturulduğu iplerin hafif meyilli olması ileride bitkinin kaymasını engellemesi açısından yararlı olmaktadır.
Budama
Hıyar bitkisinde budama çeşide, yetiştirme dönemine, yetiştiricinin olanaklarına ve tecrübesine göre değişiklik gösterir. Genel olarak yapılan budamalarda;
- Yaprak budaması
- Sürgün (yandal) budaması
- Uç alma
- Sülük alma
- Erkek çiçekleri toplama şeklindedir.
Sera yetiştiriciliğinde önemli olan sürgünlerin budanmasıdır. Sırıkta bir ana dal kalıp, yan dallar ve sülükler alınır. (Gereksiz yere su ve besin maddesi tükettikleri için)
Erkek çiçekler toplanır.
Bitkinin teli aşması ile yan dal bırakılır, uzayan yan dallarda uç alınır ve meyveye yatması sağlanır.
Uç alma bitkinin ana büyüme ucunun kırılarak bitkinin uzamasının durdurulmasıdır.
F1 çeşit ile çiçek toplanması ortadan kalkar.
Hıyarda Verimliliğin Ayarlanması
Yerli çeşitlerde dekara verim 3-5 tondur.
Çengelköy ve Dere çeşitlerinde verim 8-10 tondur.
Partonekarpik çeşitlerde ise 15-20 tondur.
Verimliliğin artırılması için yerli çeşitlerde tozlaşma ve döllenmeye yardım gereği bulunsa da partonekarp F1 hibritlerinde bu sorun ortadan kalkar.
Hasat edilecek büyüklüğe gelmiş meyvelerin toplanmaması verimi azaltır.
Hıyarın Hasat ve Verimi
Hasat:
Tek ürün yetiştiriciliğinde Ocak ayında,
Sonbahar yetiştiriciliğinde Kasım ayında,
İlkbahar yetiştiriciliğinde Mart ayında başlar.
Hıyar meyveleri normal çeşit iriliğinin 2/3'üne ulaştıklarında toplanırlar.
Hasat kış aylarında 3-5 gün, diğer dönemlerde 2-3 gün arayla yapılır.
Bitki üzerinde hasadı gecikmiş meyveler kalite hatalarını artırır ve verimi düşürür.
En büyük kalite hatası acılaşmadır.
Cucurbitaci denilen madde acılaşmaya neden olur.
Suyun düzensiz olması, yüksek sıcaklık, düşük nem, tuzlu su acılaşmaya neden olur.
Hıyar Bitkisi Hastalıkları
- Yaprak yanığı hastalığı
- Antraknoz
- Mildiyö
- Külleme
- Fusarium
- Hıyar köşeli yaprak lekesi hastalığı
- Virüs hastalıklarıdır. (mozaik virüsü)
- Yaprak biti
- Tribs