Patlıcanın Sistematiği
Adı: Solanum Melongena L
Sınıfı: Dicotyledoneae
Takımı: Personata-Tubiflora
Familya: Solanaceae
Cinsi : Solanum
Anavatanı : Hindistan
Kromozom Sayısı : 2n=24, 2n=48
Varyeteleri: 1- Solanum Melongena Var. Esculantum
2- Solanum Melongena Var. İnsanum
3- Solanum Melongena Var. Ovigerum
Roxbugh ve Prai Patlıcanları ilk varyet grubunda inceler.
1- Solanum Melongena Var. Escuanta (Syn. Solanum Longum Rox)
2- Solanum Melongena Var. İnsanum (Syn. Solanum İnsanum Rox)
Patlıcanın Sistematikteki Yeri
Patlıcan domates ve biberle aynı familyanın bitkisidir. Solanum cinsine dahil olup, ılık iklimlerde yıllık, tropik iklimlerde ise ufak bir ağaç şeklinde büyüyen birkaç yıllık bir kültür bitkisidir. Bilimsel adı Solanum Melongena L. dir.
Roxburg ve Prai Varyete Grubu
1- Solanum Melongena Var. Escuanta (Syn. Solanum Longum Rox)
Bitkileri kuvvetli ve dikenli, meyveleri silindir şeklinde olan patlıacanlar bu gruba girer.
2- Solanum Melongena Var. İnsanum (Syn. Solanum İnsanum Rox)
Bitkileri çok dikenli, meyveleri pürüzsüz ve yuvarlak olan patlıcanlar bu gruba girer.
Maccioni Varyete Grubu
1- Solanum Melongena Var. İnsanum (Esculentum)
a) Uzun Mor (menekşe) Renkli Patlıcanlar
Meyvelerin şekli yönünden yetiştirmede en çok üzerinde durulan gruptur. Eti lezzetli, dolgun ve çekirdeği azdır. Akdeniz bölgesi için uygun bir çeşittir.
b) Erkenci Barbenta Patlıcanları
Uzun bir vejetasyon süresine ve fazla sıcağa ihtiyaç göstermeyen koşullarda da yetişebilen patlıcanları içine alır.
c) Yuvarlak ve Menekşe (mor) Renkli Patlıcanlar
Genellikle sıcak bölgelerde yetişen patlıcanlardır. Kabukları hafif donuk menekşe (mor) renginde meyveleri yuvarlak çeşitlerdir.
d) Çin Kökenli Uzun Beyaz Patlıcanlar
Menekşe renkli çeşitlerle birlikte aynı devrede hasat olgunluğuna gelir. Meyve eti sert, az çekirdekli ve iyi lezzetli olmalarına rağmen pazar değeri çok azdır.
2- Solanum Melongena Var. İnsanum
Verimlilik az olmakla birlikte çok erkenci olmaları ile tanınırlar. Meyveleri genellikle oval şekilde, uç kısımları şişkince ve koyu mor renklidir. Bitki örtüsü bodur çalı şeklindedir.
2- Solanum Melongena Var. Ovigerum
Bu grupta yer alan patlıcanlar daha çok süs bitkisi olarak kullanılırlar.
a) Yuvarlak Beyaz Patlıcanlar
Meyveleri parlak ve beyaz renkli olup tavuk yumurtasına benzerler.
b) Kırmızı Patlıcanlar
Yuvarlağa yakın şekilli meyveleri ilk bakışta domatese benzetilebilir. Meyveleri parlak kırmızı renklidir.
c) Madras Patlıcanları
Diğerlerinden farklıdır. Ağaç görünümünde ve meyveleri değişik renklidir.
Gasenbuch Patlıcanları
Morfolojik ve Biyolojik özellikleri göz önünde tutularak 3 grupta incelenir.
1- Doğu Subsp. Oriantale
Alçak ve orta yükseklikte büyüyen çeşitleri içine alır. Dalları dağınıktır. Meyveleri yuvarlak, armut ve yılankavi küçük ve orta irilikte koyu erguvan renkli etleri beyaz sıkı dokulu ve lezzetlidir.
2- Batı Subsp. Occidentale
Orta ve yüksek büyüyen çeşitlerdir. Meyveleri ve renkleri çeşitli şekillerdedir.
3- Hindistan Subsp. İndicum
Yabani formlar ile süs patlıcanlarıdır.
Dünyada ve Türkiye de Patlıcan Üretimi
Sırasıyla; 1. Çin, 2. Türkiye, 3. Japonya, 4. Mısır' dır.
Ülkemizde dekar başına patlıcan üretimi miktarı ortalama 1700 kg'dır. Dünya ortalaması ise 1400 kg. civarındadır. Ülkemiz dünya ortalamasının üzerindedir.
Patlıcanın Botanik Özellikleri
1- Genel Görünüşü
Ilıman iklime sahip olan yerlerde bir yıllık tropik ve subtropik iklimli yerlerde ise çok yıllık bir kültür sebzesidir. Dik bir şekilde büyür. Normal Koşullarda 0,45-0,75 m boylanır. Uygun koşullarda 1,5-2,0 metreye kadar boylanabilir.
2- Kök
Tohumun çimlenmesi ile birlikte kazık bir kök meydana gelir. Kazık kök 3-5 cm boy alınca kök boğazından yan kökler oluşur. Kazık kök 8-15cm boylandıktan sonra çatallanır ve uzunlamasına büyümesi durur. Bundan sonra yan kökler gelişir. Tarlaya fide dikiminden 7 hafta sonra patlıcanın toprak üstü kısımları 0,15-0,25 m olduğu halde 0,90 m derine giden kazık kökü olduğu belirtilmiştir. Bununla birlikte köklerin % 70-80'i ise 0,40 m derinlikte bulunur. %20-30'u 0,40 m den daha aşağı 1.0-1-5 m'ye kadar iner. Toprak yüzeyine yakın kökler 0,80-1.20 m kadar çevreye yayılır.
3- Gövde ve Dallar
4-5 yapraklı fide devresinden itibaren gövdede odunlaşma başlar. Gelişmiş bitkide gövde oldukça kuvvetlidir. Bitkinin boyu ortalama 0,6-1.0 m dir. Patlıcanda gövde yuvarlaktır. Belirgin olmayan boğum ve boğum aralarından oluşur. Üzerleri tüysüz, az tüylü ve çok tüylüdür. Bazen üzerinde dikenler bulunur. Gövde 4-5 boğumdan sonra dallanmaya başlar. Bir bitki üzerinde 4-8 yan dal bulunur. Bu yan dallardan ikinci derecede yan dallar meydana gelir. Böylece bazı çeşitler yayvan taçlı, bazıları toplu uzun taçlıdır.
4- Patlıcanda Yapraklar
Yaprakları küçük, dar, ince ve uzun veya büyük ve geniştir. Yaprak kenarları düz olduğu gibi parçalı hafif yırtmaçlı da olabilir. Kenarları genelde düzdür. Dişilik pek görülmez. Yaprak ve gövde yeşil renklidir. Bazı çeşitlerde renk mora kadar dönüşür veya yer yer morluklar görülür.
5- Çiçek
Patlıcan çiçekleri biyolojik bakımdan erseliktir. Çiçekler yaprak koltuklarında meydana gelir. Bazı çeşitlerde 2-3 boğumda bir bazılarında her boğumda bir adettir.
Patlıcan çiçeklerinde erkek organlar çiçek açmadan 12 saat önce olgunlaşmakta ve çiçek açıldıktan 2 gün sonra da olgunluklarını yitirmektedirler. Buna karşılık dişi organlar çiçek açılmadan iki gün önce döllenme olgunluğuna gelmekte ve çiçekler açıldıktan 4 gün sonraya kadar bu olgunluklarını devam ettirmektedirler. Erkek organların döllenme bakımından en uygun zamanı çiçeklerin tam açıldığı zaman olduğu halde dişi çiçeklerde bu zaman çiçekler açıldıktan 2 gün sonraki devredir.
Mor renkli ve genellikle beşli çiçeklidir. Beş adet çanak yaprak oldukça iri yapıda yeşil renkli üstü tüylü veya dikelidir. Çanak yapraklar ileri devrede dökülmez ve büyümeye devam eder. Sayıları bazen 7-8 kadardır. 5 adet taç yaprak açık mavi, mavi veya açık mor renklidir. Taç yaprak sayısı da 6-8 arasında değişebilmektedir. Erkek organları sarı renkli ve bileşik durumdadır. Erkek organ sayısı 5-8' dir. Dişi organ erkek organlarca çevrilidir. Dişi organ yukarı çıkmışsa yabancı döllenme artar. Kendine döllenme % 60-80 oranındadır. Erkek organlar çiçek açılmadan döllenme olgunluğuna gelir. Tam çiçek açıldığında en etkin durumdadır. Bazı çiçeklerde çiçek açıldıktan 1-2 gün sonraya kadar etkinlik azalarak çiçek tozları döllenme yapabilir.
Patlıcanın çiçeklenme başlangıcı için özel bir gün uzunluğu isteği yoktur. Patlıcan çiçekleri normal olarak kendine tozlanırlar, yaklaşık % 6-20 civarında yabancı tozlanma görülür.
6- Meyve
Patlıcanın meyveleri uzun, ince, sivri uçlu, uzun silindirik, küt veya sivri uçlu, uzun yumurta, yuvarlak, basık yuvarlak şekilde olurlar. Meyve uzunluğu çok değişiktir. Ortalama 20-30 cm'dir. Bazı çeşitlerde uzunluk 40-60 cm'ye kadar çıkar. Meyve çapı uzun çeşitlerde 2-6 cm, yuvarlak çeşitlerde 8-12 cm'dir. Meyve ağırlığı 50-400 gr'dır. Ağırlık yuvarlak çeşitlerde 500-1000 grama çıkabilir.
Meyvenin rengi açık mordan koyu siyaha kadar değişir. Bazen beyaz ve kırmızı patlıcanlara da rastlanır. Koyu renkli patlıcanlarda renk açılması demir noksanlığından ileri gelir. Düşük sıcaklıklarda ve ışık şiddetinin azalması da renk açılmasının (Bu olay demir alımını engellediği için meydana gelir) diğer bir nedenidir. Meyve kabuğu bazen serttir. İnce olanlar tercih edilir. Yetişme döneminde kötü koşullar liflenmeye, odunlaşmaya neden olabilir. Bir bitkiden 10-30 adet hatta daha fazla meyve alınabilir.
7- Tohum
Tohumlar patlıcan meyvesinin içine gömülmüş olarak bulunur. Patlıcan tohumları disk şeklinde ortası kalın kenarlara doğru incelir. Uzunluğu 2-4 mm, kalınlığı 0,5-1 mm'dir. Bir patlıcan meyvesinde ortalama 500-5000 adet tohum bulunur. 1 litre tohum 500-650 gram'dır. 1 gram tohumda 150-350 adet tohum vardır. Bin tane ağırlığı 3,5-5,6 gramdır. Tohumlar çimlenme gücünü 4-6 yıl devam ettirir. Yeterli bir tohum verimi 15 kg/da.'dır. Fiyatı yüksek verimli çeşitlerde verim 20 kg/da.'dır.
8- Çeşitler
Patlıcan çeşit tanımlaması
Mevsim: Erken yada orta mevsim, ilk olgun meyveye kadar geçen yaklaşık gün sayısı.
Bitki özelliği: Yükseklik, nispeten yüksek ve güçlü.
Yaprak özelliği: Şekil, büyüklük ve durumu.
Sap özellikleri: Renk, büyüklük ve eğim derecesi, dikenler, olgun bitki üzerindeki dikenlerin büyüklüğü ve dikenlilik derecesi.
Çiçek özellikleri: Tam çiçeklenmede çiçeklerin sayısı, tek yada grup halinde meydana gelen.
Meyve özellikleri: Hasat olumunda ve yeme olumuna gelirken meyve rengi beyaz, yeşil, sarı, mor-siyah ve yeme olumunda çeşit özelliğine bağlı olarak iki renkli şekil ve uzunluk, silindirik, küresel, soğan şeklinde. Büyüklük toprak seviyesi ile ilişkili olarak bitki üzerindeki olgun meyve durumu.
Çanak yaprakların özellikleri: Meyveye oranla şekil, renk ve büyüklük.
Özel hastalıklara mukavemet: Örn. Phomopsis vexans.
Özel zararlılara mukavemet: Örn. Meloidogyne spp.
Ülkemizde yetiştirilen ve tüketilen patlıcan çeşitleri:
- Kemer patlıcanı
- Halkapınar patlıcanı
- Bostan patlıcanı
- Kirmastı patlıcanı
- Yalova 49 patlıcanı
- Gönen patlıcanı
- Long purple
- Viserba
- Black Beautly
Patlıcan başta Türkiye olmak üzere Hindistan, İran, Japonya, Çin, Endonezya, Filipinler, İtalya, Mısır ve Irak ta geniş bir şekilde kültüre alınmıştır. Son yıllarda diğer ülkelerin mutfaklarında da patlıcana yer verildiği görülmektedir.
Ülkemizde patlıcanın çok değişik şekillerde yemekleri yapılır. Bunun dışında reçeli, turşusu ve salatası insan beslenmesinde kullanılan diğer şekilleridir.
Patlıcan mineral madde ve vitaminlerce fazla zengin bir sebze değildir.
Olgunlaşmamış patlıcanlarda solanin denen bir madde vardır. Çiğ yenildiği zaman zehirlenme yapar. Pişirildiğinde bu madde parçalanarak kaybolur.
Patlıcan Türk mutfağının en gözde sebzesidir. Yemeklik değeri yanında uzun yıllardan beri vücutta meydana gelen şişliklerin giderilmesinde, memeli basurun tedavisinde, ağızda meydana gelen kabarcıkların tedavisinde ve idrar zorluğuna karşı halk arasında ilaç olarak kullanılır.
Patlıcanın Yetiştirme İstekleri
1- İklim İstekleri
Patlıcan sıcak iklim sebzesidir. Soğuktan çok korkar. Yetiştirme devresinde sıcaklık -1, -2 °C' ye düştüğü zaman bitki yaşamını yitirir. Ülkemiz de Marmara, Ege ve Akdeniz de özellikle kıyı kesimlerde yetiştirilir. Ilık iklimlerde yıllık kültür bitkisi olarak yetiştirildiğinden tohum ekiminden itibaren hasat devresi sonuna kadar don olmayan ve bitkinin gelişmesi ile ürün vermesi için normal olarak 15-35 °C sıcaklığa ihtiyaç vardır. İyi bir yetiştiricilik için ortalama 6 aylık bir vejetasyon dönemine ihtiyaç vardır. Bunun dışında verimli ve karlı bir şekilde yetiştirilemez. Tropik ve Subtropik iklime sahip olan yerlerde küçük ağaç şeklinde olup çok yıllıktır. Suyu çok sever. Düzenli sulanması gerekir. Aksi taktirde gelişme yavaşlar, verim düşer ve meyvelerde acılaşma olur.
2- Toprak İstekleri
Patlıcan toprak bakımından oldukça seçici bir sebzedir. Killi topraklardan hoşlanmaz. Ağır ve rutubetli topraklarda kök çürüklüğüne sıkça rastlanır. Derin, yumuşak, geçirgen, organik madde ve besin maddesince zengin tınlı topraklarda iyi gelişir ve bol ürün verir. Erkencilik isteniliyorsa ahır gübresi veya yeşil gübre yapılması ve kumlu-tınlı topraklar tercih edilmelidir.
3- Gübreleme
Patlıcan tarlasına sonbahar da dekara 5-6 ton yanmış ahır gübresi verilmelidir. Ticari gübrelerin kullanılması da zorunludur. Azot düzeyi fazla tutulmalıdır. Toprağın özelliğine bağlı olarak dekara;
12-18 kg = Azot
8-10 kg = Fosfor
8-10 kg = Potasyum verilmelidir.
30 kg = Süper Fosfat
20 kg = Potasyum Sülfat ekimden önce verilmelidir.
Birinci çapadan önce dekara 20 kg. Amonyum Sülfat ve Amonyum Nitrat verilmelidir.
Bazı yetiştiriciler gelişmenin sonlarına doğru gelişmeyi kuvvetlendirmek ve son defa ürün elde etmek için şerbet vermeyi veya azotlu bir gübre uygulamayı yararlı bulmaktadır.
Yetiştirici şerbet uygulamadan önce bitkileri 2-3 göz üzerinden budayarak yeni sürgünler meydana gelmesini sağlamakta ve bulunduğu bölgenin iklim koşullarına göre yeni ürün elde etmektedir.
Patlıcan Yetiştirme Tekniği
Patlıcan Fidesi Yetiştirilmesi
- Patlıcan tohumları sıcak yastıklara ekilir.
- Ekimde metrekareye 5-6 gram tohum kullanılır.
- Sıraya ekim yapılır. (Fideler bol saçak kök meydana getirsin diye)
- Sıcak yastıklarda 10' ar cm ara ile açılan çizgilere seyreltme yapılıp yapılmayacağına göre ekim yapılır.
- Tohum ekildikten sonra üzeri 1 cm kadar harçla örtülür ve üzeri hafifçe bastırılır.
- Süzgeçli kovalarla sulanır.
- Patlıcan tohumları sıcak yastıkta toprak sıcaklığı 25-30°C olduğu zaman 10-15 gün sonra toprak yüzeyinde görülmeye başlar.
- Bundan sonra bakım işleri yapılır. (Yabani otların ayıklanması, sulama, havalandırma, hastalık ve zararlılarla mücadele)
- Tohumlar çimlendikten sonra 3-4 cm' de bir fide bırakılır.
Patlıcan yetiştirilecek toprak önce gübrelenir. Sonbaharda önce derin bir sürüm yapılır. İlkbaharda yüzlek bir sürümle birlikte tırmıkla tesviye edilir. Musura veya tavalar hazırlanır. Daha sonra dikim tek veya çift sıralı olarak masuraların boyun noktalarına yapılır. Çoğunlukla 0,40-0,50 m genişliğinde tek masuralar hazırlanır. Sıra araları çeşit ve toprak durumuna göre 0,70-1.00 m arası değişir. Sıra üzerinde ise genellikle 0,50-0,60 m mesafe bırakılır.
Fidelerin dikim zamanı bölgenin ilkbahar donlarının sona erdiği zamandır. Fideler şaşırtılmışsa tarladaki yerlerine topraklı olarak aktarılmalıdır. Şaşırtma yapılmamış ise fidelerin tarlaya dikimi daha kolay ve ucuzdur. Dikimden sonra can suyu verilir. Dikimden bir hafta sonra fidelerin tutup tutmadığı anlaşılır.
Bahçede yapılacak Bakım İşleri
Çapalama, sulama, budama, hastalık ve zararlılarla mücadeledir.
Patlıcan yetiştiriciliğinde hava durumuna göre can suyundan sonra 2-3 hafta sulama yapılmaz. Bundan sonra gerek gördükçe sulama yapılır. Toprak tava gelir gelmez çapalanır. Kural olarak ilk meyveler görülünceye kadar fazla su verilmemeye dikkat edilmelidir. Çiçeklenme devresinde yersiz sulamadan kaçınılmalıdır. Aksi taktirde bitkiler boya kaçar ve çiçek silkebilir ayraca zamanında meyve bağlayamaz. Hasat döneminde her hasattan sonra sulama yapılmalıdır. Genellikle hasat sonunda bazı yetiştiriciler hasat süresini uzatmak amacıyla bitkiyi 2-3 yaprak üzerinden budar ve şerbet veya azotlu gübre verilerek yeni ürün elde ederler. Normal koşullarda her bitkiden 7-8 patlıcan daha hasat edilir.
Hastalık ve Zararlılarla Mücadele
Mantarı Hastalıklar
- Patlıcan fidelerinde kök çürüklüğü
- Patlıcanda erken yaprak yanıklığı
- Patlıcanda verticillium solgunluğu
- Patlıcan külleme hastalığı
- Kırmızı Örümcek
- Beyaz Sinek
- Yaprak Bitleri
- Toprak Altı Zararlıları (Danaburnu ve Bozkurtlar)
- Nematod
Hasat gerçek meyve iriliğinin 1/3'ünü aldığı zaman yapılır. Patlıcanlar saplarından kesilerek hasat edilir. Hasat gecikirse meyveler kartlaşır, renkleri açılır ve çekirdekleri sertleşerek yenme özelliklerini yitirirler. Çoğu kez etleri de acılaşır.
Patlıcanda verim çeşidin verimlilik karakteri ve iriliği ile yetiştirme ve bakım koşullarına, vejetasyon süresinin uzunluğuna göre değişir. Uygun koşullarda kemer ve halkapınar gibi çeşitlerde kök başına 15-30 adet meyve alındığı halde bostan patlıcanında ise kök başına 10-25 adet meyve alınmaktadır. Dekara verim 2-5 ton arasında değişmektedir.
Patlıcanlarda şekil bozukluğu, eğrilme ve çarpılmaları, renk açılması, etin koflaşması ve boşalması veya liflenmesi, acılaşması, tohum oluşumu kalite hatalarıdır. Standardizasyonu iyi nitelikli olanlar 1.sınıf, bu sınıfa girmeyenler 2 ve 3. sınıf olarak derecelendirilir.
Ambalaj: Fiyatına bağlıdır.
Patlıcanda Çeşit Seçimi
Türkiye de ince, uzun, silindirik ve meyve ucu hafif olan patlıcanlar tercih edilir. Ayrıca meyve içinde tohum teşekkül etmemelidir. Meyve eti liflenmemeli ve acılaşmamalıdır. Patlıcanda en önemli kalite unsuru renktir. Koyu renkler öncelik kazanır. Rengin açılması ve koflaşma en kaliteli ürünün dahi fiyatını düşürür. Yetiştiricilik açısından dallanan ve meyve veren düşük sıcaklıklarda çiçek teşekkül ettiren ve meyve bağlayan patlıcanlar tercih edilir.