Vektör: Virüsü taşıyan canlılara vektör denir.
Virüslerin Genel Özellikleri Nelerdir?
- Virüsler çok küçük olup, boyutları mili mikronla ölçülür ve ancak elektron mikroskopta görülebilir.
- Virüslerin her bir bireyine partikül denir.
- Virüslerin nükleik asit RNA'dır.
- Virüsler DNA içermezler.
- Virüsler küre ve çubuk şeklindedir. Örnek olarak Tütün Mozaik Virüsü çubuk şeklinde, Hıyar Mozaik Virüsü küre şeklindedir.
- Virüslerde nükleik asit oranı %5-40 arasında değişmektedir.(Çubuk şeklindekilerin daha fazladır.)
- Virüslerin çoğalması sadece nükleik asitle olur.
- Bazı virüsler milyarlarca virüs partikülü bir araya gelerek kristalleri oluştururlar.
- Antibiyotiklere karşı duyarsızdırlar.
- Virüslerin canlı veya cansız oldukları tartışma konusudur.
- Virüslerin bağımsız bir metabolizmaları yoktur.
- Konukçunun canlı hücreleri yardımı ile çoğalabilirler. (Çoğalmak için kesinlikle canlı bir hücreye ihtiyaçları vardır.)
- Virüsler kristalize edilerek deney tüplerinde uzun süre saklanabilirler.
Virüslerin kendine özgü metabolizmaları olmadığı için bitki dokusu içerisine geremezler. Virüsler bitki dokusu içerisine:
- Bir vektör (canlı taşıyıcı) yardımı ile girerler.
- Yaralardan pasif olarak girerler.
- Parazit bir bitki olan küsküt bulaşık bitkiyi sağlam bitkiye bağlayarak virüsün naklini ve girişini sağlar.
Virüslerin çoğalmak için canlı hücreye ihtiyaçları vardır. Çoğalma şekli;
- Hücre içine giren nükleik asit protein kılıftan ayrılır,
- Virüs RNA'sı çekirdekçiğe girer ve enzimler yardımıyla kendisinin negatif modelini oluşturur
- Çekirdek içinde oluşan RNA plazma içine geri döner ve ribozom içerisine girer.
- Ribozom içinde Messenger RNA karşısında yeniden virüs RNA'sı oluşturur.
- Oluşan virüs RNA'sının etrafına transfer RNA tarafından aminoasit taşınarak virüs proteinlerini oluşturur.
İnsanlarda grip, çiçek, hayvanlarda kuduz, veba ve bitkilerde çok sayıda hastalığın etkeni virüstür. Virüslerin bitkilerde bulunuşu lokal ve sistemiktir. Genellikle lokal enfeksiyonlar sonucunda gövde, yaprak ve meyvelerde lokal nekrotik lekeler oluşmasına karşın, sistemik enfeksiyonlarda solgunluk, genel kloroz, cücelik vs. görülür. Bunlardan bazıları gözle görülebilmekte ve virüslerin teşhisinde önemli role sahip olabilmektedir. Bu tür virüs semptomlarını şöyle sıralayabiliriz.
- Mozaikleşme: Bitkilerin yeşil aksamında açık ve koyu renklerin bir arada bulunmalarıdır. Beneklilik, iz şeklinde renk değişiklikleri, halka, çizgi desenleri, damarlarda renk açılması, damar bantlaşması vs. gibi
- Sarılık: Bitkilerin yeşil aksamında homojen olarak renk değişmesi görülebilmektedir. Bu renk değişmesi kloroz (sarılık), bronzlaşma ve kızarma şeklinde ortaya çıkar.
- Halkalı Leke: Yaprak, meyve, dal ve gövde de halkalı sarı veya nekrotik lekeler görülür.
- Büyümenin Gerilemesi: Bodurluk veya cücelik şeklinde görülür.
- Şekil Değişiklikleri: Virüsler yaygın olarak yapraklarda kıvırcıklaşmaya neden olurlar. Bu kıvırcıklıklara fungus ve bakteriler neden olmuşsa elastiki olduğu halde virüsler neden olmuşsa kıvırcık doku gevrektir ve iki parmak arasında ezildiğinde madeni bir sesle kırılır.
- Çiçeklerde Değişiklikler Görülür: Genellikle çiçeklerin renklerinde değişiklikler ortaya çıkar.
- Teşhisi:
- Virüsler meydana getirdikleri iç ve dış semptomlarına bakılarak,
- Virüslerin test bitkilerinde oluşturduğu belirli semptomlara bakılarak,
- Serolojik testlerle,
- Igel-Lange testi ile,
- Elektro mikroskop ile yapılan tetkiklerle teşhis yapılabilmektedir.
- Sınıflandırılması: Konukçularına göre 5 gruba ayrılırlar.
- Bakteriofojlar (Bakterilere patojen olan virüsler)
- Siyanofojlar (Mavi-yeşil alglara patojen olan virüsler)
- Fitofojlar (Funguslara, çiçekli ve tohumlu bitkilere patojen olan virüsler)
- Zoofojlar: (Hayvan ve insanlara patojen olan virüsler)
- Artropodafajlar: (Böceklere patojen olan virüsler)
- Vejetatif Çoğalma Organları İle: Kalem, çubuk, yumru, soğan vs. organlarla.
- Mekanik Olarak Bitki Öz Suyu İle: Virüslerle bulaşık olan bitki özsuyunun sağlam bitki ile teması sırasında olmaktadır.
- Böceklerle Taşınması: Böcekler virüslerin taşınmasında çok önemli role sahiptir.
- Böcekler virüsleri ağız parçalarına ve bacaklarına bulaştırarak taşırlar.
- Sokucu emici ağız yapısına sahip böcekler beslenmeleri sırasında bitki öz suyu ile birlikte virüsleri alır ve taşırlar.
- Akarlarla Taşınma: İki akar familyası virüslerin taşınmasında rol oynamaktadır. En az (9) dokuz çeşit virüs bu yolla taşınırlar. Örnek: Buğday İz Mozaik Virüsü, Şeftali Mozaik Virüsü, Patates Y Virüsü verilebilir.
- Küskütle Taşınma: Hasta bitki ile sağlam bitki arasında bağ oluşturan küsküt, çok sayıda virüsün taşınmasında rol alır.
- Nematodlarla Taşınma: Bir düzüne kadar bitki virüsünün bulaşık bitkiden sağlam bitkilere taşınması nematodlarla olmaktadır.
- Funguslarla Taşınma: Bitki köklerine arız olan bazı funguslar virüslerin taşınmasında rol oynar. Örnek Buğday Mozaik Virüsü
- Polenle Taşınma: Az sayıda bitki virüs hastalığında virüs polen tozu ile aynı bitki türünün yumurtalığına taşınarak bulaşmaya neden olur.
- Tohumla Taşınma: Takriben 50 kadar virüs tohumla taşınabilmektedir. Virüsler tohumların yüzeyinde ve embriyo da bulunmaktadır. (Tütün Mozaik Virüsü)
- Tohumla
- Vejetatif çoğalma organları ile
- Kışlayan vektörlerle
- Çok yıllık yabancı otlarla taşınmaktadır.
- Virüssüz anaç, kalem, tohum, yumru, fide gibi çoğalma organları kullanılmaktadır.
- Ekim ve hasat zamanını öne alarak veya geciktirerek virüsü taşıyan vektörlerin saldırgan olduğu devre ile konukçunun hassas olduğu devrenin birbirinden ayrılması,
- Vektörlere yataklık yapan yabancı otlarla mücadele etmek,
- Dayanıklı çeşitler yetiştirmek,
- Virüssüz bitki yetiştirmektir.